Štitna žlijezda i hormoni štitne žlijezde

Šta je štitna žlijezda?

Štitna žlijezda je žlijezda koja izgleda poput leptira smještenog sprijeda, u donjoj polovici vrata, ispod grkljana, a ispred dušnika. Građena je od dva režnja koji su međusobno spojeni središnjim suženim dijelom. Svoje hormone tiroksin (T4) i trijodtironin (T3) izlučuje u krv. Radom štitne žlijezde u fiziološkim okolnostima upravljaju hipotalamus i hipofiza. U nadzoru rada štitne žlijezde najvažnija je hipofiza koja pomoću tireotropina (TSH) potiče štitnu žlijezdu na stvaranje hormona, ali i na rast što može dovesti do povećanja štitne žlijezde odnosno gušavosti (strume).

Hormoni štitne žlijezde utiču na funkciju svih organa.

Za stvaranje hormona štitne žlijezde nužan je jod. Nedostatak joda u organizmu dovodi do uvećanja štitne žlijezde (gušavosti/strume). Kod nas je 1953. godine uvedeno obavezno jodiranje kuhinjske soli pa tako pripadamo među zemlje s dovoljnim unosom joda. U hranu bogatu jodom ubrajamo morsku ribu, alge, jaja, jogurt, sir i dr. Hrani koja smanjuje apsorpciju joda iz crijeva pripada cvjetača, kelj, prokulice, repa, kirikiriki i dr.

Sinteza tiroidnih hormona je složena a da bi se ostvarila neophodno je da se određene količine joda, koncentrišu u ćelijama tiroidee i da se pretvaraju u oblik pogodan za ugrađivanje u molekul tiroidnih hormona. Za početak sinteze, kao i kod drugih hormona koje kontroliše hipofiza, neophodan je signal tireotropnog hormona. Njegovim vezivanjem za specifične receptore tiroidee procesi sinteze tiroidnih hormona su pokrenuti. Početak sinteze tiroidnih hormona se odigrava uvođenjem joda u aminokiselinski ostatak tirozina koji se nalazi u sastavu posebno glikoproteina tiroidee, tireoglobulina. Ovaj veoma veliki protein se nalazi u tiroidnim folikulama ispunjenim tečnošću koja se naziva koloid. Jod se u organizam unosi hranom, a u tiroidei postoji veoma efikasan mehanizam za njegovo koncentrovanje. Tireotropni hormon stimuliše ulaženje joda u ćelije tiroide. Ovaj proces se odvija uz utrošak energije i nasuprot koncentracionom gradijentu. U međusloju, između ćelije i koloida, apsorbovani jodid se oksiduje u jod i ugrađuje u tirozinske ostatke tireoglobulina. Ugrađivanje joda se vrši postepeno ugrađivanjem jednog ili dva atoma joda, a spajanjem dva molekula jodovanog tirozina nastaju tiroidni hormoni.

Hormon štitne žlijezde T4 sadrži četiri, a T3 tri atoma joda, za čiji nastanak je potreban jod iz hrane, kao i endogena jedinjenja: protein tireoglobulin, tireostimulirajući hormon (TSH) i enzim tireoidna peroksidaza.

Značaj hormona štitne žlijezde

Hormoni štitne žlijezde neophodni su za pravilno funkcionisanje svih ćelija organizma.

Hormoni štitne žlijezde utječu na funkciju svih organa. Bez njih nema normalnog razvoja ni rada središnjeg nervnog sistema. Važni su za održavanje tjelesne temperature i održavanje normalne aktivnosti centra za disanje, kontrolu potrošnje energije i potrošnje kisika. Na srce djeluju tako da dovode do povećanja kontraktilnosti srčanog mišića i ubrzanja rada srca, a također, pojačavaju pokretljivost crijeva, utiču na pregradnju kosti, homeostazu šećera i masnoća u krvi.

Simptomi smanjenog tj. pojačanog rada štitne žlijezde

Najčešći oblici bolesti štitne žlijezde su:

• Hipotireoza, kada štitna žlijezda proizvodi nedovoljno hormona
• Hipertireoza, koju karakteriše pojačano lučenje hormona

Hipertireoidizam nastaje kao posledica povećanog lučenja hormona štitne žlijezde, a karakteriše ga pojava simptoma poput:

• Gubitka u težini, sa povećanim ili čak očuvanim apetitom
• Pojačanog umora
• Slabosti mišića
• Pojačanog znojenja i osećaja topline
• Ubrzanog  srčanog rada
• Pojave suvoće kože i kose
• Poremećaja menstrualnog ciklusa
• Pojave nesanice, anksioznosti, razdražljivosti, kao i emocionalne napetosti
• Izbačene očne jabučice

U slučaju ubrzanog rada štitne žlijezde snižena je koncentracija TSH, dok su povišene vrijednosti hormona T4 i T3 u cirkulaciji.

Hipotireoidizam je stanje koje karakteriše smanjeno lučenje hormona štitne žlijezde.

Posledica usporenog metabolizma su simptomi po kojima se prepoznaje smanjen rad štitne žlijezde:

• Porast u težini uz slab apetit i čestu pojavu opstipacije (zatvor)
• Brzo i lako zamaranje i pospanost
• Kontinuirani osećaj hladnoće
• Zaboravnost, usporen rad srca
• Bledilo kože i lica
• Poremećaj menstrualnog ciklusa

Šta dovodi do poremećaja u radu štitne žlijezde?

Smanjena funkcija tireoidne žlijezde je često posledica hroničnog autoimunog poremećaja (Hašimotov sindrom), koji se potvrđuje određivanjem antitela tiroidne peroksidaze (anti TPO) i tireoglobulina (anti Tg).

Pored autoimunog procesa, nedovoljan unos joda putem hrane je takođe jedan od najčešćih potencijalnih uzročnika hipotireoze. Manjak joda je najčešći identifikovani uzročnik hipotireoze širom sveta, naročito u planinskim područjima.

U slučaju pojačanog rada štitne žlijezde snižen je TSH, a povišeni su nivoi hormona T4 i T3 dok se smanjen rad štitne žlijezde odražava kroz povišenu vrednost TSH, a hormoni T4 i T3 sniženi. 

Grejvsova bolest (Bazedovljeva bolest) je najčešći uzročnik hipertireoze u svijetu, posebno kod dece i adolescenata. Antitijela na TSH receptore bi trebalo određivati ukoliko se posumnja na Grejvsovu bolest.

Kada ljekar preporučuje nalaze hormona štitne?

Uz anamnezu i klinički pregled u dijagnostici bolesti štitne žlijezde koriste se: TSH, ukupni i slobodni tiroksin (T4 i fT4), ukupni i slobodni trijodtironin (T3 i fT3), autoantitijela protiv tiroidne peroksidaze (anti-TPO) odnosno protiv tireoglobulina (anti-TG), antitijela na TSH receptor, ultrazvuk štitne žlijezde uz eventualnu citološku punkciju i scintigrafija štitne žlijezde.

Kada postoji sumnja na neadekvatan rad štitne žlijezde, neophodno je prvo uraditi analize TSH i FT4. Ukoliko je nalaz FT4 u granicama normale, a i dalje postoje simptomi koji ukazuju na postojanje hipertireoze, trebalo bi uraditi i FT3 jer se porast njegove koncentracije pre detektuje u cirkulaciji nego što je to slučaj sa analizom FT4.

U slučaju pojačanog rada štitne žlijezde snižen je TSH, a povišeni su nivoi hormona T4 i T3 dok se smanjen rad štitne žlijezde odražava kroz povišenu vrijednost TSH, a hormoni T4 i T3 sniženi. 

Analize hormona štitne žlijezde FT4 i TSH nakon uvođenja terapije

Tokom lečenja hipertireoze, po uvođenju terapije, na četiri do osam nedelja bi trebalo pratiti vrijednosti FT4 i TSH. Kad se postigne da vrijednost TSH bude u okviru referentnih opsega, analiza se radi na 8 do 12 nedelja.

Kod hipertireoze to se postiže lijekovima koji blokiraju rad štitne žlijezde, operativnim odstranjenjem žlijezde ili primjenom radioaktivnog joda, a kod hipotireoze nadomjesnim liječenjem (sintetski hormon levotiroksin).

Kada je pacijent na supstitucionoj terapiji sintetskim hormonima, laboratorijsku dijagnostiku hormona štitne žlijezde bi trebalo raditi uvijek kad dolazi do promjene doze lijeka. Kad se stanje stabilizuje, kontrola hormona štitne žlezde se obično savjetuje na šest mjeseci.

Ženama savjetujemo češće kontrole rada štitne žlijezde

Redovne kontrole hormona štitne žlezde se više preporučuju ženama nego muškarcima, jer smanjena funkcija štitne žlezde može negativno uticati na menstrualni ciklus, kao i na mogućnost začeća.

Priprema za analizu hormona štitne žlijezde

Za određivanje koncentracije hormona štitne žlijezde uzorak izbora je venska krv, dok unos hrane (umjeren) nema uticaja na parametre koji se ispituju.

Ukoliko pacijent ne pije terapiju za štitnu žlijezdu, krv ne mora da se uzorkuje ujutru, već može i tokom dana.

Nalaze hormona štitne žlijezde dobijate isti dan.

Obzirom da supstituciona terapija tireoidnim hormonima može uticati na dobijene rezultate, preporuka je da se sintetski hormon ne pije pre dolaska u laboratoriju, već nakon vađenja krvi na analizu.